وقتی از چهارشنبه آخر سال حرف می‌زنیم از چه حرف می‌زنیم؟

آخر هر سال علاوه بر آنکه با خود بوی عید و سال جدید را به همراه می‌آورد و ذوق و شوق‌های خرید عیدانه؛ اما قبل از ورود به روزهای عید، میزبان روزی هستیم که برای آن روایت‌های مختلفی شنیده شده و البته به نظر می‌رسد از تمام این روز تنها بوی باروت و گوگرد و سر و صداهای گوش‌خراش آن باقی مانده. یادگاری که متاسفانه سوغات دهه‌های اخیر است.

علت شکل‌گیری چهارشنبه سوری به عنوان آخرین چهارشنبه سال متنوع است. به طوری که برخی آن را ریشه در تاریخ باستان دانسته و برخی آن را به بعد از اسلام می‌کشاند و عده‌ای نیز معتقدند چهارشنبه سوری مربوط به سال‌های معاصر می‌شود. به دلیل آنکه در این زمینه سند و مدرک موثقی وجود ندارد هرکس از ظن و دیدگاه خود و با توجه به مطالعات و تحقیقاتی که انجام داده درباره تاریخچه این روزها نظریات گوناگون ارائه می‌دهد.

با وجود آئینی که قرار است به وسیله آن غم و ناراحتی‌ها دور ریخته شود و سال جدید را با انرژی بهتری آغاز کرد این روزها با وارد شدن رسم‌هایی مانند ترقه و فشفشه بازی، برخی از خانواده‌ها مجبورند سال نو را به دلیل بروز حوادث گوناگون با غم و اندوه آغاز کنند که البته با رعایت کردن برخی نکات می‌توان چهارشنبه سوری را به صورت امن سپری کرد.

روایت‌ها چه می‌گویند؟

رسم است شب چهارشنبه آخر سال که همان سه‌شنبه شب می‌شود را با عنوان «چهارشنبه سوری» که معنای «چهارشنبه سرخ» در زبان کردی می‌دهد جشن گرفته شود. مراسم جشن هم به این صورت است که آتشی درست می‌کنند و از روی آن با خواندن شعر «زردی من از تو/سرخی تو از من» می‌پرند و از این طریق می‌خواهند بدی‌ها و غم‌های خود را به آتش بدهند و از آتش شادی و سرور بگیرند.

درباره شکل‌گیری چهارشنبه سوری روایت‌های زیادی گفته شده که در نیم قرن اخیر به علت تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته به نکات جدیدی رسیده‌اند که البته ضد و نقیض درباره آنها زیاد وجود دارد و نمی‌توان به طور قطعیت یکی از این نظریات را پذیرفت.

از جمله نظرهایی که درباره این رسم قدیمی وجود دارد این است که اين آيين از آن جهت به غروب آخرين سه‌شنبه (شب چهارشنبه) موکول شده است که حضرت زرتشت، با رسيدگي حساب‌هاي گاه‌شماري موفق به تنظيم و تدوين دقيق تقويم شد و آن سالي بود که تحويل سال به سه‌شنبه‌اي مصادف شد که نيمه آن سه‌شنبه تا ظهر، جزئي از سال کهنه و نيمه بعد از ظهر جزو سال نو به حساب می‌آمد و چون آغاز هر روز را در نيمه شب همان روز مي‌دانستند، بنابراين فرداي آن سه‌شنبه را نوروز شناختند و شب‌اش را جشن گرفتند و آتش افروختند و از آن پس آن شب را چهارشنبه‌سوري نام‌گذاری کردند.

چهارشنبه شوم

به يک عقيده ديگر ايرانيان مراسم آتش افروزي در آستانه سال نو را پس از قبول اسلام در آخرين چهارشنبه سال قرار داده‌اند، تا از عقيده اعراب پيروي کرده باشند که روز چهارشنبه يا «يوم الاربعا» را شوم و نحس مي‌دانستند. آنها در مورد وجه تسميه «چهارشنبه سوري» عقيده دارند، به مناسبت آتش افروزي، آن شب را «سور» (سرخ) ناميده‌اند.

همچنین چهارشنبه سوریی که از دوران باستان باقی مانده در دوران قبل از اسلام از آنجایی سال 360 روز بوده با 5 روز اضافه (یا هر 4 سال 6 روز اضافه) آن دوران در این 5 روز آتش روشن می‌کردند تا روح نیاکانشان را به خانه‌هایشان دعوت کنند. بنابراین، این آتش چهارشنبه سوری بازمانده آن آتش افروزی 5 روز آخر سال در ایران باستان است؛ اما از آنجایی که در زمان قبل از اسلام روزهای سال در هر ماه برای خود اسم مخصوصی داشتند نام‌های ایام هفته مرسوم (شنبه، یکشنبه و...) بعد از اسلام وارد سال‌های شمسی شد. نام چهارشنبه سوری هم از این دوران به بعد به این روز داده شد و آن هم به این خاطر بوده که اعراب چهارشنبه‌ها را روز نحسی می‌دانستند و و زرتشتیان به احتمال زیاد برای اینکه این سنت از بین نرود، نحسی چهارشنبه را بهانه کرده و این جشن را با اعتقاد اعراب منطبق کردند و اینطور شد که چهارشنبه سوری شکل گرفت.

چهارشنبه سوری و قیام مختار

اما روایت دیگر که باز هم به بعد از اسلام می‌رسد این است که برخی آتش افروختن شب چهارشنبه آخر سال، یا چهارشنبه آخر صفر را به قیام مختار نسبت می‌دهند. مختار، سردار معروف عرب وقتی از زندان خلاصی پیدا کرد و به خون‌خواهی شهیدان کربلا قصد قیام کردن داشت؛ برای آنکه موافق و مخالف را از هم تمیز دهد و بر کفار بتازد، دستور داد شیعیان بر بام خانه خود آتش روشن کنند و این شب مصادف با شب چهارشنبه آخر سال بود و از آن به بعد این کار در میان شیعیان مرسوم شد.

یکی از دلیل‌ها و سندهای دیگری که نشان می‌دهد چهارشنبه سوری از آیین‌های پیش از اسلام نیست می‌تواند این باشد که مراسم آن در غروب آفتاب روز سه‌شنبه برگزار می‌شود. در گاه‌شماری قمری آغازِ بیست و چهار ساعت،ِ یک شبانه روز از غروب آفتاب روز پیش است و چهارشنبه سوری، مانند بسیاری از آیین‌ها، جشن‌ها و سوگواری‌های مذهبی مانند عید غدیر، نیمه شعبان، عاشورا و تاسوعا و... که بر اساس گاه‌شماری قمری است در غروب روز پیش برگزار می‌شود. در صورتی که آیین‌های کهن مثل نوروز، مهرگان، سده و... که بر اساس گاه‌شماری خورشیدی است؛ آغاز بیست و چهار ساعت روز، از سپیده‌دم یا از نیمه شب است.

آنچه چهارشنبه سوری را به جشن‌ها و آیین‌های کهن ایران پیوند می‌زند، می تواند برگزاری رسم و جشنی به نام «سور»، در روز پنجه (خمسه مسترقه ) باشد که از آن تا سده چهارم، دوره سامانیان، اطلاعات اندکی در دست است.

رسم‌های باقی مانده از چهارشنبه سوری

با وجود تمام این روایت‌هایی که جسته و گریخته به آنها پرداخته می‌شود در چهارشنبه سوری یک سری رسم و باورهایی وجود دارد که در برخی از شهرهای کشور همچنان بر آن پایبند هستند و در این روزها علاوه بر ترقه بازی و آتش بازی‌های پرخطر هنوز این مراسم‌ها را اجرا می‌کنند. از جمله این رسوم «کوزه‌شکنی» است که در این رسم  کوزه کهنه‌ای را برمی‌داشتند و در آن مقداری نمک، ذغال و سکه ده شاهی می‌انداختند و هر یک از افراد خانواده یک بار کوزه را دور سر می‌چرخاند و نفر آخری آن کوزه را از پشت بام به کوچه پرتاب می‌کرد و می‌گفت: «درد و بلای ما بِرَه توی کوزه و بِرَه توی کوچه.» بعد اهل خانه یک صدا می‌پرسند: «چی بود شکستی؟» کسی که کوزه را شکسته است می‌گوید: «قضا – بلا». می‌گویند: «توی اون چی بود؟»، جواب می‌دهد: «غم و غصه»

رسم دیگر درباره آجیل چهارشنبه سوری است. این آجیل شور و شیرین، مانند آجیل مشگل‌گشاست؛ یعنی علاوه بر مواد اصلیِ بو داده شور و شیرین، مانند آجیل، برگه هلو و زردآلو، قیسی، کشمش سبز، مویز، باسلُق، پسته و بادام، فندق بو نداده، نقل، شکر، پنیر و مغز گردو هم اضافه می‌کنند. تهیه این آجیل را برای استجابت یک مراد نذر می‌کنند. گفته می‌شود خوردن این آجیل در شب چهارشنبه سوری، باعث شگون و خوش یمنی است.

فالگوش ایستادن و بخت گشایی

دیگر از مراسم مربوط به چهارشنبه سوری، «فالگوش ایستادن» است؛ به این معنی کسانی که حاجتی دارند، نیت می‌کنند و سر چهارراه یا در معبری و حتی در کنج دیوار خانه خودشان فالگوش می‌ایستند و به حرف نخستین عابری که از کنارشان می‌گذرد توجه می‌کنند و هر کلام که از دهان او درآید در استجابت مراد خود به فال بد یا خوب می‌گیرند، اگر گفته عابری موافق با آرزوی صاحب حاجت باشد آن آرزو را برآورده شده می‌دانستند.

«گره گشایی» نیز از جمله باورهایی بود که به آن اعتقاد داشته‌اند. کسانی که بخت‌شان گره خورده و عقده‌ای در کارشان روی داده چاره‌ای جز آن ندارند که شب چهارشنبه سوری گوشه دستمالی یا چارقدی یا گوشه دیگر از جامه خود یا پارچه‌ای را گره زنند و بر سر راهی بایستند و از اولین کسی که از سر راه‌شان گذشت خواستار شوند که آن گره را به دست خود باز کند. ممکن است قفلی را هم بر پارچه یا دستمال یا گوشه‌ای از جامه ببندند و بر سر راه بیاستند و کلید آن را به نخستین کسی که از راه می‌گذرد بدهند که با آن کلید، قفل را باز و عقده از کار فروبسته باز کند.

«قاشق زنی» هم رسم دیگر آخرین چهارشنبه سال است. این رسم به عقیده‌ای برمی‌گردد که ارواح گذشتگان در این روز دوستان و یاران خود را می‌بینند. برای همین بسیاری از مردم به ویژه کودکان و نوجوانان خود را در لباسی مخفی می‌کنند و در حالی‌که با قاشق به ظرفی می‌زنند به در خانه‌ها می‌روند و مردم برای رفع بلا هر آنچه دارند مژدگانی می‌دهند. مردم برای اینکه آرزوهایشان به حقیقت برسد به آنها انواع غذاها را می‌دهند، بعضی از این هدایای مردم سوپ، آجیل، میوه، پسته، مغز بادام، فندق، انجیر، کشمش و... است.

جشنی که تبدیل به معضل شد

آنچه که بیش از همه باعث نگرانی است این نیست که آیین چهارشنبه سوری از چه زمانی وارد رسم و رسومات ایرانی‌ها شده این است. چون وقتی به روزهای چهارشنبه سوری نزدیک می‌شویم گویی به روزهای جنگ نزدیک شده‌ایم؛ به طوری که در روزهای آخر سال مردم سعی می‌کنند تمام کارهای نکرده خود را زودتر تا قبل از فرا رسیدن چهارشنبه سوری انجام دهند و تا قبل از اینکه خیلی تاریک شود به خانه امن خود برسند.

از طرف دیگر آتش‌نشانی‌ها، آمبولانس‌ها، بیمارستان‌ها و البته نیروی انتظامی در این روزها آماده باش هستند که مبادا خطرات پیش آمده در این چند شب خسارت‌های زیان‌آوری را به بار آورد. خسارت‌های جانی و مالی که باعث می‌شود بسیاری از خانواده‌ها سال بعد را به خوبی شروع نکنند. آنهم به دلیل ندانم کاری‌هایی که معمولا نوجوان‌ها و جوان‌ها مرتکب می‌شوند.

لطفا رعایت کنید

رعایت چند نکته می‌تواند کمکی باشد برای اینکه بشود این روز را با رعایت برخی از آنها؛ دوست داشتنی سپری کرد؛ بدون آنکه اتفاق ناخوشایندی رخ دهد. از جمله اینکه اگر حتما می‌خواهید ترقه‌بازی و آتش بازی کنید حداقل از جای مطمئن وسایل محترقه را خریداری کنید و از وسایلی که دست‌ساز هستند به هیچ عنوان استفاده نکنید. چون احتمال انفجار بی‌دلیل آنها و آتش‌سوزی‌های شدید بسیار بالاست. وجود فروشنده‌هایی که با قیمت‌های ارزان مواد محترقه را با اشکال مختلف می‌فروشند بازار مکاره‌ای را ایجاد کرده که به هیچ عنوان نباید به سمت آنها رفت.

از نگهداری مواد محترقه، تهیه و ساخت وسایل آتش‌بازی به خصوص در منزل، زیر زمین، محل کار و... هم جدا خودداری کنید و آنچه از مراکز معتبر تهیه می‌کنید را هم در جای خشک و خنک بگذارید. هیچ‌وقت مواد آتش بازی (منفجره و محترقه) را در ظروف شیشه‌ای یا فلزی قرار ندهید، برای اینکه در صورت انفجار ذرات شیشه یا فلز، به اطراف پرتاپ شده و سبب صدمات و خطرات جانی خواهد شد.

شوخی‌های پُرخطر در این روزها می‌تواند به اتفاقات جدی جبران‌ناپذیر تبدیل شود. پس از شوخی حادثه آفرین و انداختن قوطی‌ها و اسپری‌ها در داخل آتش خوداری کنید. چون ممکن است پس از انفجار تکه‌هایی از آن به چشم و بدن فرو رود.